Lục nhất tán (六一散) Thanh thử lợi thấp, thông lâm chỉ khát

Lục nhất tán là Phương thanh thử lợi thấp, thông lâm chỉ khát; dùng cho thử thấp quấn quýt: nhiệt phiền khát, tiểu ít vàng, có thể tiêu chảy nhẹ/mệt nặng mình, đầu choáng, rêu mỏng hơi vàng hoặc trắng nhờn, mạch sác. Bản gốc là tán (bột), lâm sàng nay thường uống dạng ẩm/thang vẫn giữ tỷ lệ 6 : 1.

Ý pháp: Hoạt thạch thanh thử lợi thấp làm Quân; Cam thảo hoà trung, giải nhiệt, điều hoà làm Thần/Điều → thanh thử – lợi niệu – chỉ khát đơn giản mà hiệu quả.

1) Tên & định nghĩa

Tên Việt: Lục nhất ẩm (nguyên phương: Lục nhất tán)
Chữ Hán / Pinyin: 六一散 · Liu Yi San
Nhóm công năng (Hán–Việt): 清暑利湿、通淋止渴 — Thanh thử lợi thấp, thông lâm chỉ khát
Định nghĩa 1 câu: Hoạt thạch : Cam thảo = 6 : 1 → thanh thử lợi thấp, thông tiểu – chỉ khát, giải phiền nhiệt do thử thấp.

2) Nguồn gốc (Kinh điển)

Sách/triều đại: Ghi từ 《太平惠民和剂局方》 – Thái Bình Huệ Dân Hòa Tế Cục Phương (Tống).
Ý tóm điều văn: Thử thấp phạm người, thân nhiệt, phiền khát, tiểu tiện bất lợi, dùng Lục Nhất Tán để thanh thử, lợi thấp.
Ghi chú lịch sử – dị bản: Có biến phương 碧玉散（Bi Ngọc tán）= 六一散 + 青黛 thiên thanh thử giải độc (đã dùng trong Hao Cầm thanh đởm thang trước đây).

3) Thành phần – liều cơ bản

Kinh phương 2 vị (tỷ lệ 6 : 1); liều tham khảo dạng tán/ẩm (lâm sàng)
Kinh phương (2 vị): 滑石 Hoạt thạch · 甘草 Cam thảo
Bảng vị thuốc (tham khảo)

Vị dược	Hán tự	Công năng chính (tóm tắt)	Liều (g)	Bào chế / Ghi chú
Hoạt thạch (Quân)	滑石	Thanh thử lợi thấp, thông lâm	18–30 (tán: 6 phần)	Bọc vải (bao sắc) khi sắc thang
Cam thảo (Thần/Điều)	甘草	Hoà trung, giải độc, chỉ khát	3–5 (tán: 1 phần)	Có thể dùng chích cam thảo khi kèm ho/suyễn

Tỷ lệ: Hoạt thạch : Cam thảo = 6 : 1 (tính theo trọng lượng).
Dạng bào chế: Tán (uống với nước đun nguội/“nước dưa hấu”), hoặc thang/ẩm (Hoạt thạch bọc vải).
Lưu ý: Hoạt thạch là khoáng dược → luôn bọc vải khi sắc; chọn dược liệu đạt chuẩn tạp chất kim loại nặng.

4) Quân – Thần – Tá – Sứ (và logic phối ngũ)

Quân: Hoạt thạch — thanh thử lợi thấp, thông tiểu, giải phiền khát.
Thần/Điều: Cam thảo — hoà trung, giảm bứt rứt khát, điều hoà toàn phương.
Tá/Sứ: Không bắt buộc; có thể phối Đạm trúc diệp để tăng thanh tâm trừ phiền.

Logic phối ngũ: Thanh thử + lợi thấp + điều trung → tiểu thông, phiền khát lui, thân nhiệt dịu.

5) Công năng – chủ trị

Công năng: 清暑利湿、通淋止渴 — Thanh thử lợi thấp, thông lâm chỉ khát.
Chủ trị: Thử thấp: nhiệt phiền khát, tiểu ít vàng, đầu choáng, mệt nặng mình, có thể tiêu chảy nhẹ; lưỡi rêu mỏng hơi vàng/trắng nhờn, mạch sác.

6) Phương chứng chỉ định (tiêu chuẩn chọn thuốc)

Khí hậu – hoàn cảnh: Trời nóng ẩm, sau lao động/ra mồ hôi.
Toàn thân: nhiệt nhẹ – phiền, khát, mệt.
Tiểu tiện: ít – vàng, rít khó.
Lưỡi – mạch: rêu mỏng vàng/trắng nhờn, mạch sác.

7) Biện chứng phân biệt (so sánh phương gần)

Thanh lạc ẩm（清络饮）: Thử nhiệt nhẹ kèm đầu căng – ngực bức, thiên thông lạc – sinh tân.
Hương nhu ẩm（香薷饮）: Ngoại cảm thử thấp + biểu hàn (ố hàn, vô hãn, nôn tả) → Hương nhu ẩm.
Thanh thử ích khí thang（清暑益气汤）: Khí âm đều hư sau thử thương (mệt lả, nhiều mồ hôi, đoản hơi).
Bạch Hổ thang（白虎汤）: Khí phận đại nhiệt (khát dữ, phiền táo, rêu vàng khô) – nặng hơn mức Lục nhất.
Hoắc hương chính khí tán（藿香正气散）: Thấp trệ trung tiêu (đau bụng, nôn, tiêu chảy) không có thử nhiệt rõ.

8) Gia giảm / biến phương thường dùng

Tiểu ít, bứt rứt: + Xa tiền tử 9–12 g (bọc), Trạch tả 9–12 g.
Khát – phiền nhiều: + Đạm trúc diệp 6 g, Thiên hoa phấn 9–12 g.
Nhiệt độc nổi mụn rôm: + Thanh đại 3–6 g (→ Bi Ngọc tán), Kim ngân hoa 9–12 g.
Tiêu chảy: + Hoắc hương 6–9 g, Bạch biển đậu (sao) 9–12 g.
Mệt kiệt khí: + Đảng sâm 9–12 g, Hoàng kỳ 9–12 g (hoặc đổi Thanh thử ích khí thang).

9) Cách dùng – thận trọng

Cách dùng:
- Dạng tán: tán mịn, mỗi lần 6–9 g, hoà nước đun nguội hoặc nước dưa hấu uống.
- Dạng ẩm/thang: Hoạt thạch bọc vải, sắc cùng Cam thảo; lấy 250–300 ml uống ấm/nguội.
Liệu trình: 1–3 ngày đánh giá: khát dịu, tiểu tăng, nhiệt giảm.
Kiêng kị: Thai kỳ thận trọng dùng khoáng dược; tỳ vị hư hàn – tiêu lỏng do lạnh không hợp.
An toàn: Bảo đảm nguồn Hoạt thạch đạt chuẩn; theo dõi tiêu lỏng ở người tỳ hư; Cam thảo nhiều có thể phù – tăng huyết áp ở người nhạy cảm.

10) Ứng dụng hiện đại (tham khảo)

Gợi ý tương ứng: Mệt do nắng nóng – mất nước nhẹ, viêm đường tiết niệu nhẹ do thấp nhiệt mùa hè (biện chứng phù hợp), rôm sảy; phối hợp điều trị chuẩn khi cần.
Mức chứng cứ: Kinh điển – truyền dụng, có báo cáo lẻ; cá thể hoá theo biện chứng.

11) Chất lượng dược liệu & bào chế

Định danh – phẩm chất: Hoạt thạch bột trắng mịn, trơn, nặng tay; Cam thảo phiến vàng nâu thơm ngọt.
Bào chế: Hoạt thạch dùng bột/phiến bọc vải; Cam thảo có thể chích tuỳ bệnh.
Bảo quản: Khô – mát – kín; tránh nhiễm tạp chất kim loại nặng.

12) Giáo dục người dùng (cẩm nang bệnh nhân)

Dấu hiệu hợp (1–3 ngày): tiểu thông – tăng lượng, bớt khát – bớt phiền, nhiệt dịu, mệt giảm.
Dấu hiệu không hợp/cần đổi: Sốt cao kéo dài – lưỡi vàng khô → Bạch Hổ thang/giải nhiệt mạnh; ố hàn – vô hãn – nôn tả → Hương nhu ẩm; mệt lả – nhiều mồ hôi → Thanh thử ích khí thang.
Khi cần đi khám ngay: Lú lẫn, kiệt sức, tiểu rất ít/khem, nôn nhiều – tiêu chảy nặng, đau bụng/đau hông lưng dữ.
Lưu ý: Nội dung mang tính tham khảo giáo dục theo YHCT, không thay thế khám chữa bệnh. Khi gặp những vấn đề sức khỏe hãy tham vấn tại những cơ sở y tế uy tín.