Tê giác địa hoàng thang (犀角地黄汤) Thanh nhiệt giải độc, lương huyết chỉ huyết

Tê giác địa hoàng thang là Phương thanh nhiệt giải độc ở huyết phận, lương huyết chỉ huyết, tán ứ giải ban, dùng khi ôn bệnh nhiệt nhập huyết (dinh–huyết) biểu hiện sốt đêm nặng, phiền táo/thần hôn nói sảng, ban chẩn tím đỏ, xuất huyết (chảy máu mũi, nôn ra máu, tiểu máu, đại tiện ra máu…), lưỡi đỏ thẫm/đỏ son, có điểm ứ, mạch tế sác.

Ý pháp: (Thay tê giác cổ phương bằng) Thuỷ ngưu giác lương huyết giải độc an thần, Sinh địa hoàng thanh nhiệt lương huyết, Xích thược + Mẫu đơn bì lương huyết tán ứ, chỉ huyết → thanh nhiệt giải độc, lương huyết chỉ huyết, hoạt huyết tiêu ban.

1) Tên & định nghĩa

• Tên Việt: Tê giác địa hoàng thang
• Chữ Hán / Pinyin: 犀角地黄汤 · Xi Jiao Di Huang Tang
• Nhóm công năng (Hán–Việt): 清热解毒、凉血止血 — Thanh nhiệt giải độc, lương huyết chỉ huyết
• Định nghĩa 1 câu: Thuỷ ngưu giác (thay tê giác) + Sinh địa lương huyết thanh nhiệt; Xích thược + Mẫu đơn bì lương huyết hoạt huyết, tán ứ chỉ huyết → trị nhiệt nhập huyết phận sinh xuất huyết + ban chẩn + thần chí phiền mê.

2) Nguồn gốc (Kinh điển)

• Sách/triều đại: Ôn bệnh điều biện（温病条辨） – Thanh (Ngô Cúc Thông).
• Ý tóm điều văn: Nhiệt nhập huyết: dạ nhiệt, phiền mê, xuất huyết, ban chẩn, lưỡi đỏ thẫm, mạch tế sác → dùng Tê giác địa hoàng thang để lương huyết giải độc, chỉ huyết.
• Ghi chú lịch sử – dị bản: Cổ phương dùng Tê giác（犀角）; hiện thay bằng Thuỷ ngưu giác（水牛角） vì lý do bảo tồn – pháp lý.

3) Thành phần – liều cơ bản

• Kinh phương 4 vị; liều tham khảo dạng thang (lâm sàng)
• Kinh phương (4 vị): 水牛角（先煎/煎膏） Thuỷ ngưu giác (tiên sắc/nấu cao) · 生地黄 Sinh địa hoàng · 赤芍 Xích thược · 牡丹皮 Mẫu đơn bì
• Bảng vị thuốc (tham khảo)

Vị dược	Hán tự	Công năng chính (tóm tắt)	Liều (g)	Bào chế / Ghi chú
Thuỷ ngưu giác (Quân)	水牛角	Lương huyết giải độc, an thần nhẹ	30–60 (đến 120)	Đập vụn/tiên sắc 30–60’; có thể nấu cao rồi hoà uống
Sinh địa hoàng (Thần)	生地黄	Thanh nhiệt lương huyết, dưỡng âm	15–30
Xích thược (Tá)	赤芍	Lương huyết hoạt huyết, tán ứ chỉ thống	9–12
Mẫu đơn bì (Tá)	牡丹皮	Lương huyết tán ứ, thanh hư nhiệt	9–12

• Dạng bào chế: Thang; trường hợp nặng có thể dùng cao Thuỷ ngưu giác hoà sau khi sắc.
• Lưu ý: Tuyệt đối không dùng tê giác; chỉ dùng thay thế hợp pháp. Liều Thuỷ ngưu giác cao tùy mức nhiệt–xuất huyết.

4) Quân – Thần – Tá – Sứ (và logic phối ngũ)

• Quân: Thuỷ ngưu giác — lương huyết giải độc, định kinh an thần.
• Thần: Sinh địa — thanh nhiệt lương huyết, dưỡng âm.
• Tá: Xích thược + Mẫu đơn bì — lương huyết hoạt huyết, tán ứ, chỉ huyết.
• Sứ/Điều: Không cần sứ chuyên biệt; gia Cam thảo liều nhỏ khi khó uống.

Logic phối ngũ: Thanh nhiệt ở huyết phận + lương huyết + hoạt huyết tán ứ + chỉ huyết → ban chẩn lui, xuất huyết cầm, phiền mê giảm.

5) Công năng – chủ trị

• Công năng: 清热解毒、凉血止血 — Thanh nhiệt giải độc, lương huyết chỉ huyết.
• Chủ trị: Nhiệt nhập huyết phận: sốt đêm nặng, phiền táo/mê sảng, ban chẩn tím đỏ, xuất huyết (tỵ nục, thổ huyết, nục huyết lợi, tiểu máu, tiện huyết…), lưỡi đỏ son/đỏ thẫm có điểm ứ, mạch tế sác.

6) Phương chứng chỉ định (tiêu chuẩn chọn thuốc)

• Sốt: về đêm nặng, khát ít.
• Thần chí: bứt rứt, nói sảng, có thể co giật (nhiệt cực).
• Xuất huyết: mũi, lợi, tiêu–tiểu; ban chẩn tím đỏ.
• Lưỡi – mạch: Lưỡi đỏ thẫm/có điểm ứ, mạch tế sác.

7) Biện chứng phân biệt (so sánh phương gần)

• Thanh dinh thang（清营汤）: Dinh phận nhiệt chưa rõ xuất huyết → thiên dưỡng âm thanh dinh; nếu xuất huyết – ban tím – mê sảng → Tê giác địa hoàng.
• Hoàng liên giải độc thang（黄连解毒汤）: Hoả độc thịnh ở khí phần (đại nhiệt – phiền khát – mụn độc) không xuất huyết → dùng Giải độc.
• Huyết nhiệt xuất huyết khác (Thập hội tán, Hoàng thổ thang…): tuỳ hàn–nhiệt hư–thực mà chọn; Tê giác địa hoàng thiên thực nhiệt huyết phận.
• An cung ngưu hoàng hoàn（安宫牛黄丸）: Nhiệt nhập tâm bào bế khiếu (hôn mê, co giật nặng) → cần khai khiếu phối hợp; Tê giác địa hoàng chỉ cơ bản lương huyết.

8) Gia giảm / biến phương thường dùng

• Xuất huyết nhiều: + Trắc bách diệp sao 9–12 g, Bạch mao căn 15 g, Địa du 9–12 g.
• Ban chẩn tím dày: + Tử thảo 6–9 g, Kim ngân hoa 9–12 g.
• Thần hôn – nói sảng: + Liên tử tâm 3 g; cân nhắc An cung ngưu hoàng hoàn (theo chỉ định, phối hợp Tây y).
• Co giật: + Câu đằng 9–12 g, Toàn yết 3 g (thận trọng).
• Táo bón (nhiệt kết): + Đại hoàng 6–9 g (hậu hạ).
• Khát nhiều tân dịch thương: + Thiên hoa phấn 9–12 g, Ngọc trúc 9–12 g.

9) Cách dùng – thận trọng

• Cách sắc: Thuỷ ngưu giác đập vụn, tiên sắc 30–60’ → cho Sinh địa + Xích thược + Mẫu đơn bì; sắc còn 250–300 ml, uống ấm 2–3 lần/ngày.
• Liệu trình: 1–3 ngày đánh giá: hết chảy máu/ban lui/phiền mê giảm; tiếp tục gia giảm theo diễn biến.
• Kiêng kị: Tỳ vị hư hàn, xuất huyết do khí hư lạnh không hợp; thai kỳ thận trọng.
• An toàn – đạo đức: Không dùng tê giác; tuân thủ bảo tồn. Vị hàn lương nhiều → đề phòng tiêu chảy lạnh – đau bụng ở người tỳ hư.

10) Ứng dụng hiện đại (tham khảo)

• Gợi ý tương ứng: Sốt xuất huyết/ban xuất huyết, viêm màng não – não do nhiệt độc (giai đoạn huyết phận theo biện chứng), xuất huyết tiêu hoá do nhiệt độc… (tham khảo; luôn phối hợp chẩn trị Tây y).
• Mức chứng cứ: Kinh điển – truyền dụng, một số nghiên cứu nhỏ; cá thể hoá theo biện chứng.

11) Chất lượng dược liệu & bào chế

• Định danh – phẩm chất: Thuỷ ngưu giác vụn/cao chuẩn; Sinh địa đen bóng, dày; Xích thược đỏ tươi; Mẫu đơn bì phiến vàng nâu thơm nhẹ.
• Bào chế: Thuỷ ngưu giác tiên sắc/nấu cao; Sinh địa có thể tươi/khô; vị khác theo dược điển.
• Bảo quản: Khô – mát – kín.

12) Giáo dục người dùng (cẩm nang bệnh nhân)

• Dấu hiệu hợp (1–3 ngày): Sốt đêm dịu, ban nhạt dần, chảy máu giảm/ngưng, bớt bứt rứt.
• Dấu hiệu không hợp/cần đổi: Hôn mê bế khiếu/co giật nặng → cần An cung…/cấp cứu; không xuất huyết – khí phận nhiệt → cân nhắc Bạch Hổ thang; dinh phận chưa xuất huyết → Thanh dinh thang.
• Khi cần đi khám ngay: Chảy máu ồ ạt, ý thức xấu, sốt > 39°C kéo dài, cứng gáy, khó thở.

• Lưu ý: Nội dung mang tính tham khảo giáo dục theo YHCT, không thay thế khám chữa bệnh. Khi gặp những vấn đề sức khỏe hãy tham vấn tại những cơ sở y tế uy tín.